متن، ترجمه و تفسیر سوره مبارکه انفال آیات 41 تا 51
بيان آيه 41
لغت:
غنيمة: مالى كه بوسيله جنگ از كفار بدست آيد. اين مال را خداوند به مسلمين بخشيده است. «فىء» مالى است كه از ايشان بدون جنگ بدست آيد. قول عطا و مذهب شافعى و سفيان همين است. از ائمه ما نيز همين طور روايت شده است. برخى گفتهاند: غنيمت و فىء يكى است. اينان مدعى هستند كه اين آيه، ناسخ آيه:
«ما أَفاءَ اللَّهُ عَلى رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرى فَلِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِي الْقُرْبى وَ الْيَتامى وَ الْمَساكِينِ وَ ابْنِ السَّبِيلِ» است (حشر 7: اموالى كه خداوند از اهل قريهها به پيامبر خود مىبخشد، از خدا و رسول و خويشاوندان و يتيمان و مستمندان و ابن السبيل است) يتيم: طفلى كه در دوره خردسالى پدر را از دست بدهد. حيوانات از طرف مادر يتيم مىشوند و انسان از طرف پدر.
مسكين: كسى كه صدقه برايش حلال باشد. مستمند.
ابن السبيل: مسافرى كه پولش تمام شده باشد، او را ابن السبيل مىگويند، زيرا راه سفر او را گرفتار و محتاج كرده است.
اعراب:
فَأَنَّ لِلَّهِ: در باره فتح همزه، دو قول است: 1- به تقدير «على ان» و حرف جر حذف شده است. 2- عطف است بر «ان» اول و خبر «ان» اول بواسطه وجود قرينه حذف شده است.
مقصود:
اكنون خداوند متعال، بمنظور بيان حكم غنيمت مىفرمايد:
وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِي الْقُرْبى:
علما در باره كيفيت تقسيم خمس و مستحقين آن اقوالى دارند:
1- عقيده اصحاب ما اين است كه: خمس به شش سهم تقسيم مىشود: سهمى براى خدا و سهمى براى رسول و سهمى براى خويشاوندان رسول است. اين سه سهم را به امام كه جانشين پيامبر است داده مىشود. سه سهم ديگر، يك سهم براى يتيمان آل- محمد (ص) و يك سهم براى مستمندان ايشان و يك سهم براى ابن السبيل است و ديگران با آنها شريك نيستند، زيرا خداوند بر اولاد پيامبر، صدقه را كه چرك اموال مردم است، تحريم كرده است. طبرى از امام زين العابدين و امام باقر (ع) و از ابو العاليه و ربيع نقل كرده است كه خمس به شش سهم تقسيم مىشود. جز اينكه ابو العاليه و ربيع مىگويند:
سهم خداوند براى كعبه و باقى براى كسانى است كه در آيه ياد شدهاند. مقتضاى ظاهر قرآن نيز همين است كه خمس را بايد به شش سهم تقسيم كرد.
2- خمس به پنج سهم تقسيم مىشود. سهم خدا و رسول، يكى است. اين سهم بايد صرف تهيه سلاح و لشكر بشود. از ابن عباس و ابراهيم و قتاده و عطا چنين روايت شده است.
3- خمس به چهار قسم، تقسيم مىشود. سهم ذوى القربى بخويشان پيامبر و سه سهم ديگر به يتيم و مستمند و ابن السبيل مسلمان داده مىشود. اين قول از شافعى است.
4- خمس به سه سهم، تقسيم مىشود، زيرا سهم پيامبر با وفاتش ساقط شده است و از پيامبران ارث برده نمىشود. سهم ذوى القربى را هم ابو بكر و عمر ندادند و هيچكس اعتراضى نكرد. اين مذهب، از ابو حنيفه و اهل عراق است. برخى از اينان گفتهاند:
اگر يك سهم بفقراى ذوى القربى و سه سهم بديگران داده شود، جايز است و اگر ذوى- القربى هم جزء فقرا شمرده شوند و سهمى بآنها داده نشود، جايز است.
در باره ذوى القربى نيز اختلاف است:
1- ابن عباس و مجاهد گويند: منظور بنى هاشم است كه از فرزندان عبد المطلب است. نظر اصحاب ما نيز همين است.
2- برخى گويند: اولاد هاشم بن عبد مناف و اولاد مطلب بن عبد مناف است، شافعى همين است. از پيامبر اسلام نيز روايت شده است.
اصحاب ما مىگويند: خمس در فايدهاى كه از كسب و تجارت برده ميشود و در گنج و معدن و غواصى و ... واجب است. ممكن است دليل اين قول را خود آيه بدانيم، زيرا در لغت، بهمه اينها غنيمت گفته مىشود.
فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ: گويند: تقسيم خمس را با نام خداوند آغاز كرده است و اين بمنظور تيمن و تبرك است و الا همه چيز بخداوند تعلق دارد. مقصود اين است كه عمل بمنظور تقرب بخداوند انجام گيرد.
وَ لِلرَّسُولِ: گويند: يكى از پنج سهم خمس براى پيامبر بود تا صرف زندگى خود و ما زاد آن را صرف سلاح و لشكر و .. بكند.
وَ لِذِي الْقُرْبى: برخى گفتهاند: اين دو سهم (سهم رسول و سهم ذوى القربى) با وفات پيامبر ساقط شده است. شافعى گويد: سهم پيامبر صرف سپاه و سلاح و سهم ذوى القربى صرف بنى هاشم و بنى المطلب مىشود. اين استحقاق، از راه اسم و نسب است و غنى و فقير، در آن شركت دارند. از حسن و قتاده نقل شده است كه:
سهم خدا و سهم رسول و سهم ذوى القربى به امامى كه جانشين پيامبر است، داده مىشود تا بمصرف خويشتن و عائله خود و مصالح مسلمين برساند. اين قول با مذهب ما مطابق است. وَ الْيَتامى وَ الْمَساكِينِ وَ ابْنِ السَّبِيلِ: گويند: اين سه سهم مال همه مردم است و بايد باندازهاى كه احتياج دارند، ميان ايشان تقسيم شود. گفتيم: از نظر ما اين سه سهم هم مخصوص يتيمان و مستمندان و ابن السبيل بنى هاشم است.
إِنْ كُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَ ما أَنْزَلْنا عَلى عَبْدِنا يَوْمَ الْفُرْقانِ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعانِ: برخى اين جمله را مربوط به آيه پيش «فَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَوْلاكُمْ ...» دانستهاند برخى هم مربوط به همين آيه دانستهاند (و همين صحيحتر است) مقصود اين است كه دستور خمس را اگر بخدا و قرآن ايمان داريد، بمرحله اجرا در آوريد. منظور از «يوم- الفرقان» روز بدر است، زيرا در آن روز، خداوند ميان مسلمين و مشركين جدا كرد. مسلمين را عزت بخشيد و مشركين را سركوفت داد. در آن روز عده مسلمين سيصد و سيزده نفر و عده مشركينى كه از بزرگان قريش بودند بين نهصد و هزار بود. بيش از هفتاد تن ايشان كشته و بيش از هفتاد تن ايشان اسير شدند و بقيه فرار كردند. جنگ بدر، در روز جمعه هفدهم ماه رمضان، هيجده ماه پس از هجرت واقع شد. برخى گفتهاند:
نوزدهم ماه رمضان بود. از امام صادق (ع) نيز چنين روايت شده است.
وَ اللَّهُ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ: تفسير اين قسمت در سوره بقره گذشت. در تفسير ثعلبى است كه: منهال بن عمرو گفت: از على بن الحسين (ع) و عبد اللَّه بن محمد بن على در باره خمس سؤال كردم. گفتند: خمس از ماست. خدمت امام زين العابدين (ع) عرض كردم:
خداوند مىفرمايد: «الْيَتامى وَ الْمَساكِينِ وَ ابْنِ السَّبِيلِ» فرمود: منظور يتيمان و مستمندان ماست. عياشى به اسناد خود از امام صادق (ع) نقل كرده است كه: نجده حرورى نامهاى به ابن عباس نوشت و از مصرف خمس سؤال كرد. ابن عباس نوشت: عقيده ما اين است كه خمس مال ماست و قوم ما گمان مىكنند كه مال ما نيست و ما صبر مىكنيم. از امام صادق (ع) نقل شده است كه: چون خداوند صدقه را بر ما حرام كرده است، خمس را براى ما نازل كرد، بنا بر اين صدقه بر ما حرام و خمس و كرامت براى ما حلال است.
[سوره الأنفال (8): آيات 42 تا 44]
إِذْ أَنْتُمْ بِالْعُدْوَةِ الدُّنْيا وَ هُمْ بِالْعُدْوَةِ الْقُصْوى وَ الرَّكْبُ أَسْفَلَ مِنْكُمْ وَ لَوْ تَواعَدْتُمْ لاخْتَلَفْتُمْ فِي الْمِيعادِ وَ لكِنْ لِيَقْضِيَ اللَّهُ أَمْراً كانَ مَفْعُولاً لِيَهْلِكَ مَنْ هَلَكَ عَنْ بَيِّنَةٍ وَ يَحْيى مَنْ حَيَّ عَنْ بَيِّنَةٍ وَ إِنَّ اللَّهَ لَسَمِيعٌ عَلِيمٌ (42) إِذْ يُرِيكَهُمُ اللَّهُ فِي مَنامِكَ قَلِيلاً وَ لَوْ أَراكَهُمْ كَثِيراً لَفَشِلْتُمْ وَ لَتَنازَعْتُمْ فِي الْأَمْرِ وَ لكِنَّ اللَّهَ سَلَّمَ إِنَّهُ عَلِيمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ (43) وَ إِذْ يُرِيكُمُوهُمْ إِذِ الْتَقَيْتُمْ فِي أَعْيُنِكُمْ قَلِيلاً وَ يُقَلِّلُكُمْ فِي أَعْيُنِهِمْ لِيَقْضِيَ اللَّهُ أَمْراً كانَ مَفْعُولاً وَ إِلَى اللَّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ (44)
ترجمه:
هنگامى كه شما در كناره نزديكتر و آنها در كناره دورتر و كاروان پائينتر از شما بود و اگر وعده مىكرديد، در وفاى بوعده خود خلاف مىكرديد، لكن براى اينكه خداوند امرى را كه شدنى بود، ظاهر گرداند و هر كس هلاك مىشود، از روى دليل و هر كس زنده مىماند، از روى دليل باشد و خداوند شنوا و داناست. هنگامى كه خداوند آنها را در خواب تو اندك نشان داد و اگر بسيار نشان مىداد، سست مىشديد و در باره جنگ اختلاف مىكرديد. لكن خداوند مؤمنين را از سستى و اختلاف سالم داشت. او به اسرار دلها داناست. و هنگامى كه آنها را در موقع برخورد، در چشم شما اندك نشان داد و شما را در نظر آنها اندك گردانيد، تا خداوند، امرى را كه شدنى است، تحقق بخشد.
بيان آيه 42 تا 44
تعداد آيات:
از نظر كوفيان سه آيه و از نظر ديگران چهار آيه است. اختلاف در «كانَ مَفْعُولًا» است.
قرائت:
بالعدوة: ابن كثير و ابو عمرو به كسر عين و ديگران بضم عين خواندهاند و هر دو لغت صحيح است.
حى: گروهى از قراء باظهار هر دو ياء و گروهى بادغام خواندهاند. ادغام آن نظير كلمات ديگرى است كه عين الفعل و لام الفعل آنها يكى است و اظهار آن بخاطر اين است كه در مضارع آن «يحيى» ادغام غير ممكن است.
لغت:
عدوة: كنار وادى. هر وادى داراى دو «عدوه» است.
دنيا: مؤنث «ادنى»، نزديكتر.
قصوى: مؤنث «اقصى»، دورتر. قاعده اين است كه اين و او قلب به ياء شود مثل دنيا و عليا. لكن حجازيان در مورد كلمه قصوى و او را باقى گذاشتهاند.
ركب: جمع راكب. سواران.
علو: بلندى.
سفل: پايين.
نوم: خواب و منام: خوابگاه
قلة: كمى
فشل: ضعف
تنازع: اختلاف سلامة: نجات از آفت صدر: سينه و جايگاه قلب كه صدر نشين بدن است.
التقاء: برخورد كردن. برخورد دو سپاه را «التقاء» گويند.
اعراب:
اسفل: نصب آن بنا بر اين است كه صفت مجرور محذوف باشد، زيرا غير منصرف است. ممكن است ظرف باشد.
مقصود:
اكنون خداوند در باره كمكهاى خود در جنگ بدر به مسلمين مىفرمايد:
إِذْ أَنْتُمْ بِالْعُدْوَةِ الدُّنْيا: ابن عباس گويد: منظور اين است كه خداوند قادر است كه شما را يارى كند، زيرا هنگامى كه در كنار وادى نزديك بمدينه بوديد و ذلت و زبونى دامنگير شما شده بود، شما را يارى كرد.
وَ هُمْ بِالْعُدْوَةِ الْقُصْوى: در آن وقت، مشركين هم در آن طرف وادى كه از مدينه دورتر بود فرود آمده بودند.
وَ الرَّكْبُ أَسْفَلَ مِنْكُمْ: ابو سفيان و همراهانش كه همراه كاروان بودند، در محلى پايينتر، در طرف ساحل دريا قرار داشتند. كلبى گويد: در سه ميلى ساحل دريا بودند.
در اينجا خداوند به اين مطلب اشاره مىكند كه دو لشكر بدون ميعاد قبلى، روبروى هم قرار گرفتند و مسلمين با كمى عده گرفتار كم آبى و رملى شده بودند كه پاى آنها در آن فرو مىرفت، اما مشركين داراى عده بسيارى بودند و آب را هم در اختيار داشتند و كاروان- كه حامل اموال تجارتى ايشان بود- در پايينتر آنها قرار داشت. با اينهمه، خداوند، مسلمين را يارى كرد، تا بدانند كه پيروزى از جانب خداست.
وَ لَوْ تَواعَدْتُمْ لَاخْتَلَفْتُمْ فِي الْمِيعادِ: اگر براى گرد آمدن در محل جنگ، وعدهاى گذاشته بوديد و از كثرت جمعيت آنها مطلع مىشديد، تاخير مىكرديد و مرتكب خلف وعده مىشديد. اين معنى از ابن اسحاق است. برخى گويند: يعنى اگر وعدهاى گذاشته بوديد، بر اثر پيش آمدن موانع و مشكلات، از وفاى به وعده، در مىمانديد. كلمه «ميعاد» در اينجا بمنظور تأكيد امر خداوند نسبت به اتفاق و هماهنگى بكار رفته است و اگر لطف خدا نبود، اختلاف پيدا مىشد. شاعر گويد:
جرت الرياح على محل ديارهم فكانهم كانوا على ميعاد
يعنى: بادها بر ديار آنها بحركت در آمدند، گويا آنها با يكديگر ميعادى داشتند! وَ لكِنْ لِيَقْضِيَ اللَّهُ أَمْراً كانَ مَفْعُولًا: لكن خداوند مقدر ساخت كه بدون داشتن ميعاد، با يكديگر روبروى شويد، تا امر خداوند در باره اعزاز دين و مسلمين و اذلال شرك و مشركين، تحقق پيدا كند. وقوع اين امر از لحاظ قضاياى الهى حتمى بود.
لِيَهْلِكَ مَنْ هَلَكَ عَنْ بَيِّنَةٍ وَ يَحْيى مَنْ حَيَّ عَنْ بَيِّنَةٍ: اين كارها را خداوند بزرگ انجام داد، تا كسانى كه مىميرند، بعد از اتمام حجت باشد و معجزات باهره پيامبر را در جنگها و جاهاى ديگر ديده باشند و همچنين براى كسانى كه زنده مىمانند، نيز اتمام حجت شده باشد. برخى گويند: بينه، وعدهاى است كه خداوند در باره پيروزى مسلمانان داده است. اين وعده، براى مردم، دليل راستگويى پيامبر بود. برخى گويند: يعنى براى اينكه كسانى كه پس از قيام حجت، گمراه مىشوند، هلاك شوند و كسانى كه پس از قيام حجت، هدايت مىشوند، حيات پيدا كنند. پس بقاى كافر، بعد از اتمام حجت، هلاك او و بقاى مؤمن بعد از اتمام حجت، حيات اوست.
وَ إِنَّ اللَّهَ لَسَمِيعٌ عَلِيمٌ: خداوند گفتار آنها را شنوا و به اسرار قلبى آنها داناست و آنها را مجازات مىكند.
إِذْ يُرِيكَهُمُ اللَّهُ فِي مَنامِكَ قَلِيلًا وَ لَوْ أَراكَهُمْ كَثِيراً لَفَشِلْتُمْ وَ لَتَنازَعْتُمْ فِي الْأَمْرِ: اى محمد» بخاطر بياور زمانى را كه خداوند در عالم خواب سپاهيان دشمن را در جنگ بدر، بتو اندك نشان داد، تا خواب خود را به مؤمنين اطلاع دهى و آنها براى جنگ جرات پيدا كنند. اين معنى از اكثر مفسرين است.
خواب ديدن، تصورى است در عالم خواب، كه انسان فكر مىكند در بيدارى است. اين تصور، نه ادراك است و نه علم، بلكه بسيارى از خوابهاى مردم، تعبيرش بعكس است. چنان كه تعبير گريه، خنده است، رمانى گويد: ممكن است خداوند در عالم خواب چيزى را طور ديگر به انسان نشان دهد، زيرا خواب، تخيلى بيش نيست و براى انسان يقين آور نيست، اگر چه گاهى هم مفيد يقين است. درست مثل سراب، كه انسان آن را آب خيال مىكند. اما جايز نيست كه خداوند چيزى را بر خلاف واقع به پيامبر خود الهام كند، زيرا توليد جهل مىكند و بر خداوند روا نيست.
اقسام خواب
خواب بر چهار قسم است: يكى خوابى كه از جانب خداست و تعبير دارد. دوم، خوابى كه زاييده وسوسههاى شيطان است. سوم خوابى كه كه اثر غلبه اخلاط بدن (از قبيل: خون، بلغم، صفرا و سودا) بوجود مىآيد. چهارم، خوابهايى كه زاييده پارهاى از افكار است. سه قسم اخير، از خوابهاى پريشان و قسم اول، الهام است. رؤياى پيامبر، همين قسم و بشارتى بود كه بمؤمنين در باره پيروزى داده شد.
حسن گويد: «فِي مَنامِكَ» يعنى: در محل خوابت. منظور اين است كه در چشم تو- كه در محل خواب است- آنها را كم نشان داد، نه در خواب. بلخى نيز همين معنى را گفته است. لكن بر خلاف ظاهر مىباشد.
وَ لَوْ أَراكَهُمْ كَثِيراً لَفَشِلْتُمْ وَ لَتَنازَعْتُمْ: اگر جمعيت آنها را- آن چنان كه بودند- بتو نشان مىداد، مىترسيديد و در باره جنگ با آنها به نزاع پرداخته، برخى مىگفتيد: بايد جنگيد و برخى مىگفتيد: بايد نجنگيد.
وَ لكِنَّ اللَّهَ سَلَّمَ: لكن خداوند مؤمنين را از سستى و نزاع و اختلاف كلمه و اضطراب حفظ كرد و آنها را به پيروزى رسانيد.
إِنَّهُ عَلِيمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ: خداوند به آنچه در دلهاى شماست. داناست و ميداند كه اگر به كثرت دشمنان پى مىبرديد، از جنگ خوددارى مىكرديد.
وَ إِذْ يُرِيكُمُوهُمْ إِذِ الْتَقَيْتُمْ فِي أَعْيُنِكُمْ قَلِيلًا: خداوند عده مشركين را به پيامبر در خواب كم نشان داد و به مؤمنين در بيدارى، زيرا خواب انبياء حق است. عده مشركين را در نظر مؤمنين كم نشان داد، تا جرأت پيدا كنند و با آنها گلاويز شوند و عده مؤمنين را در نظر مشركين كم جلوه داد، تا از جنگ سرباز نزنند و پيروزى اهل ايمان، جامه عمل بپوشد.
وَ يُقَلِّلُكُمْ فِي أَعْيُنِهِمْ: ابن مسعود مىگويد: بمردى كه در كنارم ايستاده بود، گفتم: آيا آنها هفتاد نفر هستند؟ گفت: تقريباً صد نفرند! در روايت است كه ابو جهل مىگفت: آنها را بگيريد و نكشيد. ممكن است گفته شود: خداوند چگونه آنها را در نظر ايشان كم جلوه داد؟ پاسخ اين است كه ممكن است اسبابى از قبيل غبار و ...
فراهم آيد و آنها نتوانند بدقت جمعيت دشمن را ارزيابى كنند و جمعيت آنها را قليل بشمارند- اينهم يكى از الطاف خداوند است.
لِيَقْضِيَ اللَّهُ أَمْراً كانَ مَفْعُولًا: اين جمله را مجدداً تكرار مىكند، زيرا همان فائدهاى كه در آيه پيش مورد نظر بود، در اينجا مورد نظر است. در آيه قبل، مقصود اين بود كه شما را بدون ميعاد قبلى رو در روى دشمن قرار داد، تا امر خداوند تحقق پيدا كند و در اينجا مقصود اين است كه: هر كدام از دو سپاه را در نظر ديگرى اندك نشان داد، تا جنگ شروع شود و امر خداوند، جامه عمل بپوشد. برخى گويند:
در اول منظور اين بود كه در روز بدر شما را پيروزى بخشيد و در اينجا منظور اين است كه اين پيروزى براى مردم مؤمن هميشگى است. برخى گويند: منظور تاكيد است.
اينكه در اينجا بجاى مستقبل، فعل ماضى بكار مىبرد، براى اين است كه نشان دهد كه مطلب، طورى حتمى الوقوع است كه گويى انجام گرفته است:
وَ إِلَى اللَّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ: بازگشت كارها بخداست.
[سوره الأنفال (8): آيات 45 تا 47]
يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذا لَقِيتُمْ فِئَةً فَاثْبُتُوا وَ اذْكُرُوا اللَّهَ كَثِيراً لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ (45) وَ أَطِيعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ لا تَنازَعُوا فَتَفْشَلُوا وَ تَذْهَبَ رِيحُكُمْ وَ اصْبِرُوا إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِينَ (46) وَ لا تَكُونُوا كَالَّذِينَ خَرَجُوا مِنْ دِيارِهِمْ بَطَراً وَ رِئاءَ النَّاسِ وَ يَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ وَ اللَّهُ بِما يَعْمَلُونَ مُحِيطٌ (47)
ترجمه:
اى مردم مؤمن، هر گاه با گروهى برخورد كنيد، ثابتقدم باشيد و خدا را بسيار ياد كنيد، تا رستگار شويد. خدا و رسولش را اطاعت كنيد و نزاع نكنيد كه سست مىشويد و شوكت و نيروى شما از بين ميرود و صبر كنيد كه خدا با صابران است. و همچون كسانى نباشيد كه با سبكسرى و بمنظور خودنمايى و منع از راه خدا از ديار خود خارج شدند و خداوند به كردار ايشان احاطه دارد.
بيان آيه 45 تا 47
لغت:
ريح: دولت. شاعر گويد:
كما حميناك يوم النعف من شطب و الفضل للقوم من ريح و من عدد
يعنى: همانطورى كه ترا در روز جنگ از كوه شطب يارى كرديم و برترى قوم از دولت است و عدد.
بطر: ترك شكر گزارى نعمت.
رياء: خودنمايى.
اعراب:
فتفشلوا: اين فعل منصوب است به تقدير «ان» و جواب نهى است، از اينرو «تذهب» عطف بر آن و منصوب شده است.
بَطَراً وَ رِئاءَ النَّاسِ: هر دو مصدر، جانشين حال شدهاند. فعل «يصدون» عطف بر آنهاست. نه عطف بر «خرجوا» زيرا عطف مضارع بر ماضى صحيح نيست.
مقصود:
اكنون خداوند آنها را امر به پايدارى در ميدان جنگ كرده، مىفرمايد:
يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذا لَقِيتُمْ فِئَةً فَاثْبُتُوا: اى مردم مؤمن، هر گاه با گروهى كافر برخورد مىكنيد، براى جنگ با آنها پايدار باشيد و فرار نكنيد. بديهى است كه مؤمن جز با كافر نمىجنگد.
وَ اذْكُرُوا اللَّهَ كَثِيراً لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ: در موقع جنگ، از خداوند يارى بخواهيد، تا در دنيا پيروز شويد و در آخرت، رستگار. برخى گويند: يعنى وعدههاى خدا را كه در باره پيروزى به شما داده است، بخاطر بياوريد، تا پايدارى شما زياد شود.
وَ أَطِيعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ لا تَنازَعُوا فَتَفْشَلُوا وَ تَذْهَبَ رِيحُكُمْ: دستورات خدا و رسولش را اطاعت كنيد و در موقع برخورد دشمن، با هم متفق باشيد و از اختلاف، بپرهيزيد كه ترس از دشمن، دامنگير شما مىشود و در جنگ ضعيف مىشويد و صولت و قوت شما از بين ميرود. مجاهد گويد: يعنى پيروزى را از دست مىدهيد. اخفش گويد: يعنى دولت را از دست مىدهيد. كلمه «ريح» در اينجا كنايه از پيشرفت و نفوذ و رسيدن بهدف است. برخى گويند: يعنى اگر اختلاف پيدا كنيد، نسيم پيروزى بر زندگى شما نخواهد وزيد. اين معنى از قتاده و ابن زيد است- پيامبر خدا نيز فرمود:
«نصرت بالصبا و اهلكت عاد بالدبور»
يعنى: من با باد صبا پيروز شدم و قوم عاد با باد مسموم جنوب هلاك شد.
وَ اصْبِرُوا إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِينَ: براى جنگ با دشمن شكيبا باشيد كه خدا با شكيبايان است.
وَ لا تَكُونُوا كَالَّذِينَ خَرَجُوا مِنْ دِيارِهِمْ بَطَراً وَ رِئاءَ النَّاسِ وَ يَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ: شما مثل قريش نباشيد كه براى نجات كاروان خويش، اردويى شرابخوار و خيناگر براه انداختند و بقصد خود نمايى و منع ديگران از دين خدا، از مكه رهسپار بدر گرديدند. رياى آنها اين بود كه مىخواستند نشان دهند كه مسلمين را بحساب نمىگيرند و از آنها وحشتى ندارند.
وَ اللَّهُ بِما يَعْمَلُونَ مُحِيطٌ: خداوند به كردار آنان آگاه است و هيچ يك از اعمال ايشان بر او پوشيده نيست و آنها را كيفر مىدهد.
داستان
ابن عباس گويد، وقتى كه ابو سفيان يقين كرد كه كاروان را نجات داده است، براى قريش پيام فرستاد كه باز گردند. ابو جهل گفت: باز نمىگرديم، تا بدر را به تصرف آوريم- بدر يكى از جاهايى بود كه عرب در آنجا اجتماع مىكرد و بازارى در آنجا تشكيل مىداد- و سه روز در آنجا بمانيم و حيواناتى ذبح كنيم و از گوشت آنها بخوريم و شراب بنوشيم و هنرمندان ما برنامههاى هنرى اجرا كنند! و عرب از اين مراسم و جشن، اطلاع پيدا كند و هميشه از ما بترسد. از قضا به هوس خود دست نيافتند و جشنشان بعزا مبدل شد.
[سوره الأنفال (8): آيه 48]
وَ إِذْ زَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطانُ أَعْمالَهُمْ وَ قالَ لا غالِبَ لَكُمُ الْيَوْمَ مِنَ النَّاسِ وَ إِنِّي جارٌ لَكُمْ فَلَمَّا تَراءَتِ الْفِئَتانِ نَكَصَ عَلى عَقِبَيْهِ وَ قالَ إِنِّي بَرِيءٌ مِنْكُمْ إِنِّي أَرى ما لا تَرَوْنَ إِنِّي أَخافُ اللَّهَ وَ اللَّهُ شَدِيدُ الْعِقابِ (48)
ترجمه:
هنگامى كه شيطان كردارشان را در نظرشان آرايش داد و گفت: امروز هيچكس بر شما پيروز نمىشود و من پشتيبان شما هستم. همين كه دو سپاه در مقابل هم قرار گرفتند، عقب نشينى كرد و گفت: من از شما بيزارم. من چيزهايى مىنگرم كه شما نمىنگريد. من از خدا مىترسم و عقاب خداوند شديد است.
بيان آيه 48
مقصود:
وَ إِذْ زَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطانُ أَعْمالَهُمْ: اين جمله عطف بر سابق است. يعنى هنگامى مشركين بمنظور سبكسرى و خودنمايى و منع از دين خدا، از مكه خارج شدند، كه شيطان كردارشان را در نظرشان زينت داده و راه آنها را به سوى بدر هموار كرد.
وَ قالَ لا غالِبَ لَكُمُ الْيَوْمَ مِنَ النَّاسِ وَ إِنِّي جارٌ لَكُمْ: و به آنها گفت: امروز جمعيت شما بسيار است و من پشتيبان شما هستم و هيچكس بر شما غالب نمىشود.
برخى گفتهاند: يعنى من با شما عهد مىكنم كه پيروزى از شماست.
فَلَمَّا تَراءَتِ الْفِئَتانِ نَكَصَ عَلى عَقِبَيْهِ وَ قالَ إِنِّي بَرِيءٌ مِنْكُمْ إِنِّي أَرى ما لا تَرَوْنَ: هنگامى كه دو سپاه در برابر هم قرار گرفتند، پا بفرار گذاشت و گفت:
من از شما بيزارم و از آنچه به شما وعده كردم، منصرف شدم، زيرا مشاهده مىكنم كه فرشتگان بيارى مسلمين شتافتهاند و شما آنها را نمىبينيد. شيطان و ملائكه يكديگر را مىديدند و مىشناختند.
إِنِّي أَخافُ اللَّهَ: من مىترسم كه بدست فرشتگان گرفتار عذاب خدا بشوم.
وَ اللَّهُ شَدِيدُ الْعِقابِ: كيفر خدا دشوار است و نمىتوان تحمل كرد. برخى گويند: يعنى مىترسم مهلت من به آخر رسيده باشد، زيرا ملائكه جز هنگام قيامت و دادن كيفر نازل نمىشوند. قتاده گويد: اين دشمن خدا دروغ مىگفت و نمىترسيد.
بلكه مىدانست كه كارى از دستش ساخته نيست. عادت وى همين است. همين كه پيروان خود را تحريك كرد و حق و باطل را در مقابل هم قرار داد، آنها را رها مىكند و از آنها بيزارى مىجويد، بنا بر اين منظور شيطان اين است كه: من چيزهايى ميدانم كه شما نمىدانيد و مىترسم كه خداوند مرا هم هلاك كند.
در باره كيفيت ظهور شيطان اختلاف است. برخى گويند: هنگامى كه قريش مىخواست حركت كند، متذكر شد كه ميان ايشان و بنى بكر بن عبد مناف بن كنانه، جنگ است و مىخواست از حركت منصرف شود. شيطان با لشكريان خود بصورت سراقة بن مالك بن جشعم كنانى مدلجى كه از اشراف كنانه بود، نزد آنها آمد و گفت:
امروز هيچكس بر شما پيروز نمىشود. من شما را از كنانه حفظ مىكنم و شما در پناه من هستيد. چنان كه شاعر گويد:
يا ظالمى انى تروم ظلامتى و اللَّه من كل الحوادث جارى
يعنى اى كسى كه بمن ظلم مىكنى، چرا قصد ظلم من دارى؟ خداوند در همه حوادث، پناه من است.
همين كه شيطان مشاهده كرد كه فرشتگان از آسمان نازل مىشوند و دانست كه تاب مقاومت ندارد، عقب نشينى كرد.
برخى گويند: شيطان در صف مشركين، دست حارث بن هشام را گرفته بود و عقب نشينى كرد. حارث گفت: سراقه، كجا مىروى؟ گفت: من چيزهايى مىنگرم كه شما نمىنگريد! حارث گفت: چيزى جز واماندههاى يثرب نمىنگرم. در اين هنگام محكم به سينه حارث زد و فرار كرد و سپاهيان شكست خوردند. هنگامى كه بمكه بازگشتند، گفتند: سراقه مردم را شكست داد. اين خبر بگوش سراقه رسيد.
گفت: من از حركت شما مطلع نبودم، تا چه رسد به اينكه از شكست شما مطلع باشم؟! گفتند:
تو در فلان روز نزد ما آمدى، او قسم خورد كه نيامده است، وقتى كه مسلمان شدند. فهميدند كه شيطان بوده است. اين قول از كلبى و مروى از امامان پنجم و ششم (ع) است.
برخى گويند: شيطان نمىتواند بصورت انسان در آيد. اين كار را خداوند انجام داد تا مشركين تحريك شوند و ترس از كنانه را كنار گذارند و رهسپار بدر شوند و در آنجا شكست بخورند. اين قول از جبائى و جماعتى است.
برخى گويند: شيطان بصورت انسان در نيامد، بلكه آنها را بر اينكار وسوسه كرد. وجه اول در تفاسير، مشهور است.
شيخ مفيد مىفرمايد: ممكن است خداوند جنيان را بوضعى قرار دهد كه براى مردم قابل رؤيت باشند و بشكل حيوانات در آيند، زيرا اجسام آنها طورى رقيق است كه امكان اينگونه تغيير شكلها براى آنها است. گاهى ديدهايم كه انسان اينگونه تصرفات را در هوا انجام مىدهد. در اخبار بسيارى وارد شده است كه شيطان براى اهل دار الندوة بصورت پيرى از نجد و در روز بدر بصورت سراقه در آمد و جبرئيل بصورت دحيه كلبى، در نظر اصحاب پيامبر ظاهر گرديد. محال نيست كه خداوند صور شياطين را تغيير دهد و براى نوعى امتحان آنها را در نظر مردم ظاهر گرداند.
[سوره الأنفال (8): آيات 49 تا 51]
إِذْ يَقُولُ الْمُنافِقُونَ وَ الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ غَرَّ هؤُلاءِ دِينُهُمْ وَ مَنْ يَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ فَإِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ (49) وَ لَوْ تَرى إِذْ يَتَوَفَّى الَّذِينَ كَفَرُوا الْمَلائِكَةُ يَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَ أَدْبارَهُمْ وَ ذُوقُوا عَذابَ الْحَرِيقِ (50) ذلِكَ بِما قَدَّمَتْ أَيْدِيكُمْ وَ أَنَّ اللَّهَ لَيْسَ بِظَلاَّمٍ لِلْعَبِيدِ (51)
ترجمه:
هنگامى كه منافقان و كسانى كه در دلهايشان بيمارى بود، گفتند: اينان را دينشان مغرور كرده است و كسى كه بخداوند توكل كند، خداوند مقتدر و حكيم است.
اگر ميديدى هنگامى كه فرشتگان قبض روح كفار مىكردند، چگونه بر چهرهها و پشت آنها مىزدند و مىگفتند: عذاب جهنم را بچشيد، در شگفت مىماندى! اين است كيفر كردار شما و خداوند به بندگان خود ستم نمىكند.
بيان آيه 49 تا 51
قرائت:
يتوفى: ابن عامر بدو تاء و ديگران بياء و تاء قرائت كردهاند. اين فعل اسناد بملائكه داده شده و تأنيث ملائكه غير حقيقى است.
اعراب:
إِذْ يَقُولُ: عامل «اذ» ممكن است مبتداى محذوف باشد. يعنى «ذلك اذ» يا «اذكر» محذوف باشد.
وَ لَوْ تَرى: جواب «لو» محذوف است. حذف جواب، احتمال وجوهى مىدهد و ابلغ است، بِما قَدَّمَتْ: خبر براى «ذلك» يا منصوب به «جزاءكم» محذوف.
وَ أَنَّ اللَّهَ لَيْسَ بِظَلَّامٍ: تقدير آن «بان اللَّه» يا خبر است براى مبتداى محذوف.
مقصود:
إِذْ يَقُولُ الْمُنافِقُونَ: منافق كسى است كه قلباً كافر و ظاهراً مؤمن باشد.
وَ الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ: كسانى كه در دلهايشان مرض است، آنهايى هستند كه ظاهراً اظهار اسلام مىكنند و باطناً در باره آن ترديد دارند. برخى گفتهاند:
چند جوان از قريش بودند كه در مكه اسلام آوردند و پدرانشان آنها را بزندان افكندند.
اينان عبارتند از قيس بن وليد بن مغيره و على بن امية بن خلف و عاص بن منبه و حارث بن زمعه و أبو قيس بن فاكهة بن مغيره. در جنگ بدر، همين كه چشمشان بعده قليل مسلمين افتاد، گفتند:
غَرَّ هؤُلاءِ دِينُهُمْ: اينان مغرور دين خود شدهاند و بدون توجه به جمعيت انبوه مشركين، فريب پيامبر خود خورده، بجنگ آمدهاند. سپس خداوند بيان مىكند كه مغرور خود آنها هستند: مىفرمايد:
وَ مَنْ يَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ فَإِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ: هر كس كار خود را بخدا واگذارد و به او اعتماد كند و با رفتار خود، خدا را خشنود گرداند، خداوند ياريش مىكند و اسباب پيروزيش را فراهم مىسازد، زيرا او مقتدر و حكيم است و كسى كه به او پناه آورد، در پناه قدرت و حكمتش، مصونيت پيدا مىكند.
وَ لَوْ تَرى إِذْ يَتَوَفَّى الَّذِينَ كَفَرُوا الْمَلائِكَةُ يَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَ أَدْبارَهُمْ:
اگر ميديدى كه فرشتگان چگونه هنگام قبض روح كفار، بر پيشانى و پشت آنها مىزنند، در شگفت مىماندى! منظور كشتگان بدر است. مردى خدمت پيامبر گرامى اسلام عرض كرد: در پشت ابو جهل اثرى ديدم كه شبيه بند نعل بود! فرمود: اثر ضربت ملائكه بوده است.
مجاهد روايت كرده است كه مردى به پيامبر عرض كرد: مىخواستم يكى از مشركين را بزنم، خودش افتاد. فرمود: فرشتگان پيش از تو به او حمله كردهاند.
وَ ذُوقُوا عَذابَ الْحَرِيقِ: فرشتگان به كفار مىگويند: پس از اين عذاب، عذاب ديگرى كه سوزنده و گدازنده است، در انتظار شماست. برخى گفتهاند: فرشتگان در روز بدر سلاحهاى آهنينى داشتند كه وقتى به مشركين مىزدند، در جراحات آنها آتش مىافتاد و منظور از «ذُوقُوا عَذابَ ...» همين است.
ذلِكَ بِما قَدَّمَتْ أَيْدِيكُمْ: اين كيفر، بواسطه رفتارى كه از شما سر زده است، گريبانگير شما مىشود. علت اينكه مىگويد: كارى كه دستهاى شما كردهاند، اين است كه اغلب كارها با دست انجام مىگيرد. مقصود جنايت و كفر و معصيت آنهاست.
وَ أَنَّ اللَّهَ لَيْسَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِيدِ: خداوند به ستم، بندگان خود را عذاب نميكند، بلكه آنها را به اندازه استحقاقشان كيفر مىدهد.
از اين آيه بخوبى بر مىآيد كه عقيده جبريان در باره اينكه خداوند كفر را در دلها خلق مىكند، آن گاه مردم را بواسطه كفرشان كيفر مىدهد، باطل است. خداوند كسى را بدون گناه يا بگناه ديگرى عذاب نمىكند، زيرا اين كار ظلم است و بطور مبالغه آميزى ستمگرى را از خود نفى كرده است.